Трыццатыя гады ў беларускай літаратуры.

(Лекцыя прачытаная а. Стрэльнікавым у курсе БелЛіт БДУ)

Заўважная дэталь. Другая палова трыццатых часьцяком падаецца ў біяграфіях, як правіла, расплывіста - не па гадах, а пэрыядам па пяць і болей гадоў. Да прыкладу, у Петруся Броўкі гэты пэрыяд наогул нічым не пазначаны. Зрэшты для паэта важнейшыя справы, а не пасады - у 37-м ён выдае зборнік "Вясна радзімы".

У Віталя Вольскага гэты пэрыяд таксама выпадае. Хоць і сказана, што да 36-га году працаваў дырэктарам інстытуту літаратуры і мастацтва АН БССР. Пасьля ў 43-м былы чэкіст Вольскі працуе загадчыкам аддзела ў газэце "Раздавім фашысцкую гадзіну". Паміж дзьвюма намэнклятурнымі пасадамі - 7 гадоў, верагодна, творчае працы - п'есы, пераклады...

Няма 37-га году і ў біяграфіі Кандрата Крапівы, які да 36-га быў загадчыкам аддзела ў часопісе "Полымя рэвалюцыі". Наступны радок жыцьцяпісу пазначаны 39-м. Дзьве вэрсіі гэтых біяграфічных правалаў наступныя - або яны хаваліся дзе на дачах і вёсках, бо рэпрэсіяў тады баяліся ўсе, або пазьней біёграфы схавалі іхнае членства ў кіраўніцтве Саюзу пісьменьнікаў. У сьвятле згаданых раней разнарадак.

Праўда, самых галоўных на той час у СП не схаваеш, інакш выйшла б што і саюз у 37-м не працаваў. На момант расстрэлу старшынём СП быў Міхась Клімковіч, а ягоным намесьнікам - паэт Андрэй Александровіч. Праз год і Александровіча рэпрэсуюць, але ён аддзелаецца высылкай і вернецца ў Менск ужо ў 47-м.

Дырэктарам беларускага аддзяленьня літфонду быў на той час Сілан Гусеў. Паводле абавязку, ён ведаў матэрыяльнае становішча расстраляных і высланых паэтаў, бо разьмяркоўваў між паэтамі жыльлё і дапамогу.

Рэдактарам ЛІМа ўвесь гэты час - з 35 да 41 быў Ільля Гурскі. Невядома, ці ацэньваў ён таленты рэпрэсаваных творцаў і ці было яму шкада, калі расстрэльвалі здольных паэтаў - аўтараў ягонае газэты. Тое самае можна сказаць і пра Міхася Калачынскага - адказнага сакратара ў Ліме, і пра Рыгора Лынькова, які ў гэты самы час працуе, чамусьці, на гэтай самай пасадзе.

Галоўным рэдактарам часопіса "Полымя рэвалюцыі" быў Міхась Лынькоў. Адказным сакратаром - Макар Пасьлядовіч

У 37-м Васіль Барысенка заступае на пасаду дырэктара інстытуту мовы і літаратуры АН БССР, якую ён будзе займаць амаль 30 гадоў. Павел Кавалёў працуе ў Зьвязьдзе. Васіль Вітка ў 37-м пераходзіць з Чырвонай змены на працу ў ЛіМ. Цікава, што і Агняцьвет, і Вітка, і Вольскі пасьля ўсяго гэтага перажытага сталі дзіцячымі пісьменьнікамі.

Што да расстраляных габрэйскіх паэтаў, варта згадаць, што рэжысэрам Дзяржаўнага габрэйскага тэатру ў 37-м працуе Віктар Галаўчынер. Народным артыстам БССР ён стане толькі пасьля вайны. Заснавальнік беларускага савецкага тэатру Ўладзіслаў Галубок атрымаў званьне народнага ў 28-м. Аднак гэта не замінае расстрэлу Галубка 28 верасьня 1937-га.

А габрэйскую сэкцыю СП ўзначальвае Гірш Камянецкі.

І два словы пра народных песьняроў. Дэпутат Вярхоўнага Савету СССР Якуб Колас выпускае зборнік вершаў "Нашы дні". А член ЦВК БССР Янка Купала - зборнік "Беларусі ардэнаноснай". Я разумею, што два народныя паэты нацыі загнаныя ў невыносную сытуацыю, і адзін зь іх нават спрабуе сканчыць жыцьцё самагубствам. Верагодна, урэшце і сканчае. Бо сядзець у сталінскім прэзыдыюме з баржомі і ўсьведамляць, што ў гэтыя хвіліны расстрэльваюць Маладняк - непамысна.

Вось такі атрымаўся адказ на пытаньне: а дзе ж былі людзі? Людзі былі за рэдакцыйнымі сталамі і ў радыёстудыі давалі слова ля мікрафону пісьменьнікам і паэтам. Магчыма, нехта зь іх і ня ведаў, што складае ў гісторыі чалавечы фон, на якім паўстае Таварыства мёртвых паэтаў. Зрэшты, тыя каго я назваў, ня ведаць не маглі. Усе яны займалі, так бы мовіць, публічныя пасады і ўсе, асабліва супрацоўнікі СП, добра ведалі кожнага з расстраляных.

Ноччу, ах, ноччу

Хтосьцi шапоча!

Голас прарочы…

«Ганьба, о, ганьба над намi,

Сорам сябруе з сынамi. 

Ныюць так раны.

Слёзным туманам

Засцяцца вочы.

Hi праўды святое, 

Нi волi тое.

Чужынцы, напасцi,

Пакута падзелам.

Па беламу целу

Знаком ад нажа

Крывавiць мяжа.

Толькi — не, Не пазбыць… Не мiне,

Чаму быць!

Мой дух не патух, Не пагас праз вякi,

Паходняю свецiць.

Пад хмараў павеццю

Гарыць i iскрыцца

Агнём-блiскавiцай.

На родных узлоннях

Натхнёная сiла

Мазольных далоняў

Разбiла, знiшчыла

Ярма ланцугi;

Спалiла, скрышыла

Урокi благiх.

***

Бывай, надзей сардэчны ўздым!

Бывайце, сны i слодыч веснаў!

I вы, снягi, завеi зiм!

На зломе дзвюх эпох злавесным,

У неспрыяльным ветры злым

Сваё жыццё прайшоў я чэсна:

Пясняр, змагар, бядняк праз век —

Быў перш за ўсё я чалавек!

Владимир Жилка

Алесь Дудар

Пасеклі Край наш папалам,

Каб панскай вытаргаваць ласкі.

Вось гэта – вам, а гэта – нам,

Няма сумлення ў душах рабскіх.

І цягнем мы на новы строй

Старую песню і чужую:

Цыгане шумнаю талпой

Па Бесарабіі качуюць...

За ўсходнім дэспатам-царком

Мы бегаем на задніх лапах,

Нью-Ёрку грозім кулаком

І Чэмберлена лаем трапна.

Засыплем шапкамі яго,

Ура, ура – патопім ў соплях.

А нас тым часам з году ў год

Тут прадаюць ўраздроб і оптам.

Мы не шкадуем мазалёў.

Мы за чужых праклёны роім,

Але без торгу і без слоў

Мы аддаем сваіх герояў.

Не смеем нават гаварыць

І думаць без крамлёўскай візы,

Без нас ўсё робяць махляры

Ды міжнародныя падлізы.

Распаўся б камень ад жальбы

Калі б ён знаў, як торг над намі

Вядуць маскоўскія рабы

З велікапольскімі панамі.

О, ганьба, ганьба! Ў нашы дні

Такі разлом, туга такая!

І баюць байкі баюны

Северо-Западного края...

Плююць на сонца і на дзень.

О, дух наш вольны, дзе ты, дзе ты?

Ім мураўёўскі б гальштук ўздзець,

Нашчадкам мураўёўскім гэтым...

Але яшчэ глушыце кроў.

Гарыць душа і час настане,

Калі з-за поля, з-за бароў

Па-беларуску сонца гляне.

Тады мы ў шэрагах сваіх,

Быць можа, шмат каго не ўбачым.

З тугою ў сэрцы ўспомнім іх,

Але ніколі не заплачам.

А дзень чырвоны зацвіце,

І мы гукнем яму: «Дабрыдзень».

І са шчытом ці на шчыце

Ў краіну нашу зноў мы прыйдзем.

«Прысяга»

Я не чакаў

І не гадаў,

Бо жыў з адкрытаю душою,

Што стрэне лютая бяда,

Падружыць з допытам,

З турмою.

Прадажных здрайцаў ліхвяры

Мяне заціснулі за краты.

Я прысягаю вам, сябры,

Мае палі,

Мае бары, —

Кажу вам — я не вінаваты!